اسناد سیاسی:
تعاریف و مثال‌ها

مقدمه

در دامنه‌ی سیاست، کلمات دارای قدرت بسیار زیادی هستند که می‌توانند ایدئولوژی‌ها را شکل دهند، جنبش‌ها را الهام بخشند و توده‌ها را صف‌آرایی کنند. اسناد سیاسی مانند منشور، مانیفست، دکترین، اعلامیه، ابلاغیه و بیانیه به‌عنوان ظرفی برای آرمان‌ها، ارزش‌ها و دیدگاه‌ها عمل می‌کنند. از این رو، درک زمینه‌ی تاریخی این اسناد، و ایدئولوژی‌های غالب و دیدگاه‌های متنوع آن‌ها بسیار حائز اهمیت است. در همین راستا، تلاش شده است تا با گردآوری اطلاعات و تدوین دقیق سندی آموزنده، اهمیت اصطلاحات سیاسی روشن شود. این سند نه تنها تعاریف مختصری از هر اصطلاح ارائه می‌دهد، بلکه مثال‌های جذابی را همراه با پیش‌زمینه‌ها و تحلیل‌های انتقادی ارائه می‌دهد. سند پیش رو، با برجسته کردن نواقص و محدودیت‌های ذاتی این اسناد، بر ماهیت پویای گفتمان سیاسی و ضرورت بررسی دقیق حتی تأثیرگذارترین متون تأکید می‌کند. 

منشور یا چارتر

 منشور یک سند رسمی است که مجموعه‌ی خاصی از حقوق و وظایف را مشخص می کند و به عنوان مبنایی برای حکمرانی و تصمیم‌گیری استفاده می‌شود. در استفاده‌ی نوین از منشور، برخی از حقوق، امتیازات، اختیارات، قدرت‌ها یا عملکردها به مخاطبان جهت بهره‌گیری اعطا می‌شود. در چارچوب یک خیزش سیاسی، یک منشور ممکن است اصول و اهداف اصلی جنبش را مشخص کند، ساختار سازمانی آن را تعریف کند و نقش و مسئولیت اعضای آن را شرح دهد. منشور معمولاً جزئیات بیشتری را در بر گرفته و دقیق‌تر از یک مانیفست است و اغلب برای چارچوب حقوقی و نهادی جنبش استفاده می شود.

مثال: 

1. منشور کبیر که در سال ۱۲۱۵ توسط پادشاه جانِ انگلستان امضا شد، مبنی بر این بود که همه افراد، از جمله پادشاه، مشمول قانون هستند. همچنین، این منشور قدرت سلطنت را محدود کرد و به اشراف اجازه داد تا امکان ارائه درخواست و پیگیری آن از پادشاه را داشته باشند. گاهی این فرمان به عنوان سندی در دفاع از حقوق اشراف، و نه مردم عادی، تلقی می‌شود. برخی از مورخان نیز معتقدند که این سند، آن‌چنان که اغلب به تصویر کشیده می‌شود، انقلابی نبود.

2. منشور ملل متحد که در سال ۱۹۴۵ به امضا رسید، سازمان ملل را تاسیس، و ماموریت و هدف آن را مشخص کرد. این سند همچنین اصول حقوق بین الملل را ایجاد و کشورهای عضو را متعهد کرد تا برای ارتقای صلح، امنیت و حقوق بشر با یکدیگر همکاری کنند. منشور ملل متحد به دلیل ناتوانی در جلوگیری یا حل مناقشات در سراسر جهان، مورد انتقاد قرار گرفته است. منتقدان بر این باورند که سازمان ملل متحد بیش از حد بوروکراتیک بوده و روند تصمیم‌گیری در آن، اغلب تحت تأثیر قدرتمندترین کشورهای عضو است.

3. منشور حقوق اساسی اتحادیه اروپا که در سال ۲۰۰۰ به تصویب رسید، مجموعه‌ای از حقوق اساسی، از جمله حق آزادی بیان، حق حفظ حریم خصوصی و حق برخورداری از محاکمه‌ای عادلانه را برای شهروندان اتحادیه‌ی اروپا ایجاد کرد. این سند همچنین اتحادیه‌ی اروپا را به عنوان اتحادیه‌ای بر پایه‌ی ارزش‌های دموکراسی و حاکمیت قانون بنیان نهاد. این منشور به دلیل بیش از حد گسترده و مبهم بودن، و تداخل بالقوه با سیستم‌های حقوقی کشورهای عضو، مورد انتقاد برخی قرار گرفته است.

مانیفست

 مانیفست یک اعلامیه‌ی عمومی از مقاصد، انگیزه‌ها، دیدگاه‌ها، اصول، ارزش‌ها، اهداف و یا مجموعه‌ای از سیاست‌ها و چشم‌اندازهایی است که ناشر از آن‌ها دفاع می‌کند و مایل است آن‌ها را به اجرا درآورد. این سند می‌تواند شامل دعوت به اقدامی عملی از حامیان آن نیز باشد. ناشر ممکن است یک فرد، گروه، حزب سیاسی یا دولت باشد. مانیفست اغلب اعلامیه‌ای لفاظانه و نمادین بوده و هدف آن الهام بخشیدن و بسیج مردم حول یک هدف مشترک است. این سند اغلب حاوی پیشنهادات خاصی است و ممکن است در طول زمان بازبینی و به روزرسانی شود. مانیفست معمولاً توسط احزاب سیاسی در طول مبارزات انتخاباتی مورد استفاده قرار می‌گیرد و هدف آن ترغیب رای دهندگان به حمایت از دستور کار حزب است.

مثال: 

1. مانیفست کمونیست که توسط کارل مارکس و فردریش اِنگِلس در سال ۱۸۴۸ نوشته شد، مانیفستی بود که اصول کمونیسم را ترسیم می‌کرد و خواهان سرنگونی سرمایه‌داری بود. این سند در تاریخ سوسیالیسم و کمونیسم بسیار تاثیرگذار بوده است. مانیفست کمونیست از زمان انتشارش بحث‌برانگیز بوده و برخی از منتقدان معتقدند که از سرنگونی خشونت‌آمیز سرمایه‌داری و برپایی یک دولت تمامیت‌خواه حمایت می‌کند در حالیکه برخی دیگر معتقدند این تفسیر نادرستی از سند است و اصول آن توسط رژیم‌های خودکامه تحریف شده است.

2. بیانیه‌ی پورت هورون (۱۹۶۲) بیانیه‌ای حاوی اصول و ارزش‌هایی بود که توسط «دانشجویان برای یک جامعه دموکراتیک» (SDS)، یک سازمان فعال دانشجویی در ایالات متحده‌ی آمریکا صادر شد. این بیانیه خواستار دموکراسی عالی‌تر، آزادی فردی و عدالت اجتماعی شد و هنجارهای حاکم بر جامعه‌ی آمریکا در آن زمان را به چالش کشید. بیانیه پورت هورون، الهام بخش نسلی از فعالان جوان و سندی تعیین کننده از جنبش چپ نو بود.

3. «رمز و راز زنانه» یا «رازوری زنانه» که توسط بتی فریدن در سال ۱۹۶۳ نوشته شد (اگرچه با معیارهای سنتی مانیفست همخوانی ندارد، اما از دید برخی، مانیفست به شمار می‌آید)، مانیفستی است که در مورد زندگی زنان در آمریکای پس از جنگ جهانی دوم صحبت می‌کند و آن را ناکامل و سرشار از ستم می‌داند. این سند به ایجاد جنبش فمینیستی در ایالات متحده‌ی آمریکا کمک کرد و تاثیر زیادی بر توسعه‌ی موج دوم فمینیسم گذاشت. با این حال به دلیل تمرکز بیش از حد بر تجربیات زنان سفیدپوست و طبقه‌ی متوسط و به خاطر عدم پرداخت کافی به تجربیات زنان رنگین پوست، زنان طبقه‌ی کارگر و سایر گروه‌های به حاشیه رانده شده مورد انتقاد برخی قرار گرفته است.

دکترین یا رهنامه

 دکترین در تعریف گسترده، مجموعه‌ای از اصول در زمینه‌ای خاص از دانش یا یک نظام جامع اعتقادی را در بر می‌گیرد. در زمینه‌ی سیاسی، این اصطلاح شامل چندین جنبه کلیدی است. دکترین در ابتدا، بر اعلام رسمی سیاست‌های راهبردی دولت، به ویژه در زمینه‌ی روابط بین‌الملل دلالت می‌کند. به علاوه، می‌تواند به اصول نظامی یا چارچوبی راهبردی مرتبط باشد. دکترین معمولاً مقدم بر شکل‌گیری هویت سیاسی است و اقدامات یک گروه یا حزب سیاسی را هدایت می‌کند. به عبارت دیگر، دکترین به عنوان یک پایه‌ی نظری برای خط مشی‌های پیشنهادی، تضمین انسجام و پیوستگی از طریق برنامه‌های حزب می‌باشد. هدف پیروان یک دکترین ارتقای سطح پذیرش آن از طریق آموزش و حمایت علنی است.

مثال:

1. دکترین ترومن که توسط رئیس جمهور هری ترومن در سال ۱۹۴۷ اعلام شد، دکترینی بود که ایالات متحده را متعهد به مهار گسترش کمونیسم در سراسر جهان می‌کرد. این دکترین یک سیاست کلیدیِ جنگ سرد بود و سیاست خارجی ایالات متحده را برای چندین دهه شکل داد. دکترین ترومن به دلیل کمک به تشدید جنگ سرد و ترویج مداخله‌گرایی ایالات متحده در سراسر جهان مورد انتقاد قرار گرفته است. منتقدان بر این باورند که این دکترین توجیهی برای امپریالیسم ایالات متحده بود و اصول خودمختاری و حاکمیت را نقض کرد.

2. دکترین ریگان توسط رئیس جمهور رونالد ریگان در سال ۱۹۸۵ اعلام شد، که بر اساس آن ایالات متحده را متعهد به حمایت از شورشیان ضد کمونیست در سراسر جهان می‌کرد. این دکترین سیاست کلیدیِ جنگ سرد و سیاست خارجی ایالات متحده را در دهه ۱۹۸۰ شکل داد. این دکترین به دلیل حمایت از شورشیان ضد کمونیست که مرتکب نقض حقوق بشر شدند و به دلیل کمک به جنگ‌های داخلی و درگیری‌ها در سراسر جهان مورد انتقاد قرار گرفته است. منتقدان معتقدند که این دکترین سبب تداوم مداخله‌گرایی ایالات متحده در امور سایر کشورها  بوده است.

3. دکترین بوش که توسط پرزیدنت جورج دبلیو بوش در سال ۲۰۰۲ اعلام شد، دکترینی بود که بر حق ایالات متحده برای حمله پیش‌دستانه به کشورهایی که تهدیدی برای امنیت ملی بودند، تاکید می‌کرد. این دکترین برای توجیه حمله ایالات متحده به عراق در سال ۲۰۰۳ مورد استفاده قرار گرفت. دکترین بوش از زمان اعلامش بحث‌های فراوانی را برانگیخته است و برخی از منتقدان بر این باورند که این دکترین بهانه‌ای برای تهاجم ایالات متحده به عراق بوده و منجر به شکل‌گیری سابقه‌ی خطرناکی برای جنگ پیش‌دستانه شده است. برخی دیگر معتقدند که این دکترین برای امنیت ملی ایالات متحده در جهان پس از ۱۱ سپتامبر ضروری بوده است.

اعلامیه

 اعلامیه یک بیانیه‌ی رسمی و سنجیده است که به صورت کتبی یا گفتاری ابلاغ می‌شود و بیانگر قصد یا عقیده است. کارکرد اصلی اعلامیه، معرفی یک سیاست یا ابتکار جدید و یا موضع‌گیری یک گروه یا حزب سیاسی در مورد یک مسئله‌ی بخصوص است. اعلامیه‌ها اغلب به عنوان بیانه‌ی عمومی برای بیان ارزش‌ها یا اعتقادات استفاده می‌شوند و می‌تواند برای جلب حضور و صف آرایی مردم و یا تبلیغات عمومی مورد استفاده قرار گیرند.

مثال:

1. اعلامیه استقلال که توسط کنگره قاره‌ای در سال ۱۷۷۶ تصویب شد، اعلامیه‌ای بود که جدایی مستعمرات آمریکا از بریتانیا را اعلام کرد. این اعلامیه اصول حقوق طبیعی و حق حاکمیت عمومی را مطرح کرد و الهام‌بخش انقلاب‌های متعدد در سراسر جهان بود. این اعلامیه به دلیل نادیده گرفتن موضوع برده‌داری و تداوم بخشیدن به محرومیت زنان و مردم بومی از دست‌یابی به قدرت سیاسی و همچنین به دلیل دیدگاه اروپایی‌محورش مورد انتقاد قرار گرفته است.

2. اعلامیه‌ی حقوق بشر و شهروند که توسط مجلس ملی فرانسه در سال ۱۷۸۹ صادر شد، اعلامیه‌ای بود که اصول آزادی، برابری و برادری را اعلام می‌کرد. این اعلامیه سند کلیدی انقلاب فرانسه بود و بر توسعه‌ی حقوق بشر در سراسر جهان تاثیر گذاشت. این اعلامیه به دلیل نادیده گرفتن حقوق زنان و برده‌ها و همچنین به دلیل ناتوانی در تحقق عملی آرمان‌های خود، به ویژه در دوران حکومت وحشت، مورد انتقاد قرار گرفته است.

3. اعلامیه‌ی بالفور که توسط دولت بریتانیا در سال ۱۹۱۷ صادر شد، اعلامیه‌ای بود که حمایت خود را از ایجاد «خانه ملی برای مردم یهود» در فلسطین اعلام کرد. این اعلامیه که یک سند کلیدی در تاریخ صهیونیسم و ایجاد کشور اسرائیل به شمار می‌رود، از زمان انتشار بحث‌برانگیز بوده است. منتقدان معتقدند که این اعلامیه راه را برای آوارگی مردم فلسطین و ایجاد کشور اسرائیل هموار کرده است. همچنین این اعلامیه به دلیل ناسازگاری با تعهدات قبلی بریتانیا در قبال مردم عرب مورد انتقاد قرار گرفته است.

4. اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر که توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال ۱۹۴۸ تصویب شد، اعلامیه‌ای بود که مجموعه‌ای از حقوق اساسی بشر را که باید توسط همه ملت‌ها حمایت و ترویج شود، مقرر کرد. این اعلامیه، سنگ بنای قوانین بین‌المللی حقوق بشر بوده و بر توسعه‌ی نهادهای ملی و بین‌المللی حقوق بشری تأثیر گذاشته است. این اعلامیه به دلیل غرب‌محور بودن بیش از حد و به خاطر ناتوانی در پرداختن به دغدغه‌های فرهنگ‌ها و جوامع غیرغربی مورد انتقاد قرار گرفته است.

ابلاغیه‌ی حاکمیتی

 ابلاغیه‌ی حاکمیتی، اعلامیه معتبری است که توسط یک فرد در مقام قدرت برای انتشار اطلاعیه‌های خاص در مورد اقدامات مرتبط با سیاست ایجاد می‌شود. ابلاغیه‌ها عموما در چارچوب حکومتی بسیاری از کشورها استفاده و معمولاً به نام رئیس دولت صادر می‌شوند. این اسناد به عنوان وسیله‌ای برای انتقال اطلاعات مهم، تعیین سیاست‌های دولت و نشان دادن موضع مقام حاکم در مورد موضوعات خاص عمل می‌کنند. ابلاغیه‌ها ممکن است از طریق کانال‌های رسمی، مانند وب‌سایت‌های دولتی یا رسانه‌ها، با هدف انتشار گسترده و آگاهی عمومی منتشر شوند.

مثال:

1. ابلاغیه‌ی آزادی بردگان (۱۸۶۳) یک فرمان اجرایی بود که توسط رئیس جمهور آبراهام لینکلن در طول جنگ داخلی آمریکا صادر شد. این ابلاغیه‌ی حاکمیتی بر آزادی تمام برده‌ها در قلمرو تحت کنترل ایالات موتلفه آمریکا تاکید و راه را برای لغو نهایی برده‌داری در ایالات متحده هموار کرد. از آنجایی که  این سند فقط در مورد ایالت‌هایی اعمال شد که علیه اتحادیه شورش کرده بودند، در عمل هیچ برده‌ای آزاد نشد. ابلاغیه‌ی آزادی بردگان به دلیل اینکه در مورد ایالت‌های برده‌دار که هنوز به اتحادیه وفادار بودند اعمال نمی‌شد، مورد انتقاد قرار گرفته است. 

2. ابلاغیه‌ی الحاق الیزابت دوم (1952) به صورت رسمی انتصاب او را پس از درگذشت پدرش، پادشاه جورج ششم،  به مقام سلطنت اعلام و او را به عنوان حاکم مستقل بریتانیا و سایر قلمروهای مشترک المنافع عنوان کرد. این رویداد نماد انتقال قدرت و آغاز دوره جدیدی در سلطنت بود. ابلاغیه‌ی الحاق به عنوان یک اعلامیه‌های عمومی، تداوم سلطنت و آغاز سلطنت ملکه الیزابت دوم را تایید کرد.

3. رئیس جمهور ایالات متحده اطلاعات مربوط به تعطیلات، بزرگداشت‌ها، مراسم ویژه، تجارت و سیاست را از طریق اعلامیه‌های رسمی منتقل می‌کند. هنگامی که یک اعلامیه توسط رئیس جمهور امضا شود، توسط کاخ سفید به دفتر ثبت فدرال (OFR) ارسال می‌شود.

بیانیه

 بیانیه به بیان موجز و مختصر یک عقیده، ایده، نگرش و یا اطلاعات واقعی اشاره می‌کند. این سند می‌تواند در قالب یک عمل، ارتباطات کلامی (کتبی یا شفاهی) و یا غیرکلامی بیان می‌شود. در زمینه‌ی سیاسی، بیانیه عموما برای ارائه دیدگاه یا پیام خاصی به مردم، سایر بازیگران سیاسی یا سازمان‌های بین المللی استفاده می‌شود. از بیانیه‌ها اغلب برای ارائه سیاست‌های پیشنهادی، رسیدگی به انتقادات یا اتهامات، یا اعلام رسمی استفاده کرد. با استفاده از بیانیه‌ها، افراد، گروه‌ها یا سازمان‌ها می‌توانند به طور موثری موضع خود را بیان کنند و بر گفتمان عمومی تاثیر بگذارند.

مثال:

1. بیانیه‌ی رئیس جمهور رونالد ریگان در مورد دیوار برلین (1981-1989):

«آقای گورباچف، این دروازه را باز کنید! آقای گورباچف، این دیوار را خراب کنید!» - اظهار شده در دروازه براندنبورگ، برلین، 12 ژوئن 1987.

2. رئیس جمهور دونالد ترامپ در مورد کووید (2017-2021):

«ما کاملاً آن را تحت کنترل داریم. مشکلی نخواهد بود.» - بیانیه، 22 ژانویه 2020.

3. رئیس جمهور جورج دبلیو بوش در مورد حمله به عراق (2001-2009):

«ملت ما با اکراه وارد این درگیری می‌شود، اما هدف ما قطعی است. مردم ایالات متحده و دوستان و متحدان ما در امان رژیم قانون شکنی که صلح را با سلاح‌های کشتار جمعی تهدید می‌کند، زندگی نخواهند کرد.» - خطاب به ملت، 19 مارس 2003.

4. رئیس جمهور بیل کلینتون در مورد بمباران اتمی هیروشیما (1993-2001):

«بمباران هیروشیما و ناکازاکی وجدان جهانیان را شوکه کرد و تأثیرات عمیق و ماندگاری بر روند حوادث بشری گذاشت.» - بیانیه پنجاهمین سالگرد بمباران‌ها، 15 مرداد 95.